اهمیت شناخت و کنترل بیماری‌های پیاز

شاید از خود بپرسید که چرا اینقدر بر شناخت بیماری‌های پیاز تاکید داریم؟ پاسخ ساده است: پیاز، علاوه بر طعم و عطر بی‌نظیری که به غذاها می‌بخشد، سرشار از ویتامین‌ها و مواد معدنی است. از طرفی، کشت و کار پیاز، منبع درآمد بسیاری از کشاورزان محسوب می‌شود. بیماری‌ها نه تنها کیفیت و کمیت محصول را کاهش می‌دهند، بلکه می‌توانند زحمات یک فصل کشاورز را در مدت کوتاهی بر باد دهند. گاهی اوقات، تشخیص نادرست یا دیرهنگام یک بیماری، منجر به استفاده بی‌رویه از سموم شیمیایی و در نتیجه، آلودگی محیط زیست و به خطر افتادن سلامت مصرف‌کنندگان می‌شود.

پوسیدگی خاکستری پیاز ( Botrytis Blight): 

یکی از شایع‌ترین و در عین حال خسارت‌زاترین بیماری‌های پیاز، پوسیدگی خاکستری است. این بیماری که به نام‌های دیگری همچون کپک خاکستری یا سوختگی بوتریتیسی نیز شناخته می‌شود، می‌تواند هم در مزرعه و هم در انبار، محصول شما را تهدید کند. بیایید نگاهی دقیق‌تر به این بیماری بیندازیم.

عامل یا عاملین بیماری پوسیدگی خاکستری پیاز چه هستند؟

عامل اصلی این بیماری، گروهی از قارچ‌های متعلق به جنس Botrytis هستند. سه گونه اصلی در ایجاد این بیماری نقش دارند:

• Botrytis squamosal: این گونه بیشتر مسئول ایجاد سوختگی یا بلایت در برگ‌ها است.
• B. Cinerae: این گونه نیز می‌تواند برگ‌ها را آلوده کند، اما اغلب لکه‌های کوچک‌تری ایجاد می‌کند.
• B. allii: این گونه، به‌ویژه در ایران، مهم‌ترین عامل پوسیدگی گردن پیاز در انبار محسوب می‌شود و خسارت اصلی آن متوجه غده پیاز است.

درک اینکه کدام گونه عامل اصلی بیماری در منطقه شماست، می‌تواند در انتخاب روش کنترلی مناسب، بسیار راهگشا باشد.

علائم بیماری پوسیدگی خاکستری در پیاز چگونه ظاهر می‌شوند؟

علائم این بیماری بسته به گونه قارچ و بخش مورد حمله گیاه، متفاوت است. مهم‌ترین علامتی که باید به آن توجه ویژه داشت، پوسیدگی گردن پیاز است که توسط B. allii ایجاد می‌شود. در این حالت، شاهد پوسیدگی عمیق و قهوه‌ای رنگ در ناحیه گردن پیاز خواهید بود که با یک لایه کپک خاکستری رنگ پوشیده شده است. با پیشرفت بیماری، ساختارهای سیاه‌رنگ و سختی به نام اسکلرت (sclerotia) نیز روی بافت آلوده تشکیل می‌شوند که نقش مهمی در بقای قارچ دارند.

اما اگر گونه B. squamosa عامل بیماری باشد، علائم متفاوتی را مشاهده خواهید کرد. این گونه باعث سوختگی بسیار شدید برگ‌ها شده و در موارد حاد می‌تواند کل گیاه را از بین ببرد. در مقابل، گونه B. cinerae معمولاً تنها نقاط ریز قهوه‌ای رنگی روی برگ‌ها ایجاد می‌کند. گونه B. allii هرچند عمدتاً به غده حمله می‌کند، اما گاهی اوقات، به‌ویژه اگر برگ‌ها زخمی باشند، می‌تواند لکه‌های ریزی روی آن‌ها ایجاد کند. جالب است بدانید که حتی اگر اسپور این قارچ روی برگ سالم قرار گیرد، می‌تواند جوانه زده و باعث زردی خفیفی در برگ شود.

شرایط محیطی مطلوب برای گسترش قارچ Botrytis کدامند؟

قارچ بوتریتیس، مانند بسیاری از قارچ‌های بیماری‌زا، عاشق مناطق خنک و مرطوب است. وجود رطوبت بالا، چه به صورت شبنم، بارندگی یا آبیاری بارانی، شرایط را برای جوانه زدن اسپورها و آلودگی گیاه فراهم می‌کند. این قارچ ساختارهای خاصی برای تولید مثل و بقا دارد. کنیدیوفر آن (بخشی که اسپورها روی آن تشکیل می‌شوند) ظاهری درختچه‌مانند دارد. علاوه بر تولید اسپورهای غیرجنسی (کنیدیوم)، این قارچ قادر به تولید اسکلرت نیز هست. اسکلرت‌ها ساختارهای مقاوم به شرایط نامساعد محیطی هستند و می‌توانند برای مدت طولانی در بقایای گیاهی در خاک زنده بمانند. این قارچ می‌تواند از طریق بذر آلوده نیز منتقل شود (بذرزاد بودن).

اسکلرت‌ها در واقع منبع اصلی پایداری قارچ در طبیعت هستند. آن‌ها می‌توانند در شرایط مناسب جوانه زده و کنیدیوم و کنیدیوفر تولید کنند که باعث پراکنش بیماری می‌شوند. در برخی موارد، اگر شرایط بسیار مطلوب باشد، اسکلرت‌ها می‌توانند ساختارهای جنسی به نام آپوتسیوم (apothecium) تولید کنند که حاوی آسکوسپورها هستند و این آسکوسپورها نیز می‌توانند عامل پراکنش بیماری باشند. به‌طور کلی، بقایای گیاهی آلوده و پراکنش از طریق کنیدیوم‌ها، رایج‌ترین روش‌های گسترش این بیماری هستند.

راهکارهای کنترل و مدیریت پوسیدگی خاکستری پیاز

کنترل پوسیدگی خاکستری نیازمند یک برنامه مدیریتی جامع است. آیا می‌توانیم این دشمن سرسخت را شکست دهیم؟ بله، با رعایت نکات زیر:

1. بهداشت زراعی: این اصل، سنگ بنای کنترل بسیاری از بیماری‌های گیاهی است. حذف و از بین بردن منابع آلودگی، مانند پیازهای بیمار و بقایای گیاهی آلوده از فصل قبل، اهمیت بسیار زیادی دارد. پیازهای قدیمی رها شده در مزرعه می‌توانند پناهگاه مناسبی برای قارچ باشند.
2. استفاده از بذر سالم: اطمینان از سلامت بذر و عدم آلودگی آن به قارچ بوتریتیس، گام مهمی در پیشگیری از بیماری است.
3. جداسازی مزارع پیاز بذری: اگر قصد تولید بذر پیاز دارید، مزرعه پیاز بذری خود را از مزارع پیاز خوراکی جدا کشت کنید تا از انتقال احتمالی آلودگی جلوگیری شود.
4. تناوب زراعی: کشت متناوب پیاز با گیاهانی که میزبان این قارچ نیستند، مانند صیفی‌جات (به جز موارد حساس)، کاهو، کرفس و غلات، می‌تواند به کاهش جمعیت قارچ در خاک کمک کند.
5. خشک کردن پیاز قبل از انبارداری: این مرحله بسیار حیاتی است! پیازها باید قبل از ورود به انبار به خوبی خشک شوند. توصیه می‌شود پیازها را به مدت حدود ۲ روز در دمای ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتی‌گراد خشک کنید. این کار به کاهش رطوبت سطحی و جلوگیری از فعالیت قارچ در انبار کمک شایانی می‌کند.

Botrytis Blight

لکه موجی آلترناریایی پیاز (Alternaria Leaf Spot / Early Blight): 

بیماری لکه موجی، که گاهی با نام سوختگی زودرس نیز شناخته می‌شود، یکی دیگر از بیماری‌های قارچی است که می‌تواند برگ‌های پیاز را درگیر کرده و فتوسنتز گیاه را مختل کند. شناخت این بیماری و تفاوت آن با سایر لکه‌برگی‌ها اهمیت دارد.

عامل بیماری و دامنه میزبانی قارچ آلترناریا

همانطور که از نامش پیداست، این بیماری با ظهور لکه‌های موج‌دار و متحدالمرکز روی برگ‌های پیاز مشخص می‌شود. اما باید توجه داشت که صرفاً با دیدن لکه موج‌دار نمی‌توان با قطعیت بیماری را تشخیص داد و بررسی‌های دقیق‌تر آزمایشگاهی گاهی ضروری است. قارچ عامل این بیماری از جنس Alternaria است. این قارچ دامنه میزبانی وسیعی دارد و علاوه بر پیاز، به گیاهان دیگری همچون بادمجان، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، طالبی، خیار چنبر و… نیز حمله می‌کند.

در استان فارس، این قارچ بیشتر روی گوجه‌فرنگی مشکل‌ساز است، در حالی که در شمال ایران، سیب‌زمینی میزبان اصلی آن محسوب می‌شود. در استان بوشهر نیز، این قارچ روی تمامی میزبانان ذکر شده مشاهده شده است. نکته قابل توجه این است که در ایران هنوز به طور دقیق مشخص نیست که کدام گونه یا گونه‌های Alternaria عامل اصلی بیماری در محصولات مختلف هستند، اگرچه در شمال کشور، گونه A. alternata به عنوان عامل اصلی در سیب‌زمینی شناخته شده است.

مشخصات و چرخه زندگی قارچ آلترناریا

اسپورهای قارچ آلترناریا ظاهری بسیار مشخص دارند. آن‌ها دارای جدارهای طولی و عرضی هستند که شناسایی جنس قارچ را آسان می‌کند. این قارچ می‌تواند از طریق بذر در گوجه‌فرنگی (بذرزاد) و از طریق غده در سیب‌زمینی (غده‌زاد) منتقل شود. اما در سایر محصولات مانند طالبی، این وضعیت کمتر دیده می‌شود. یکی از ویژگی‌های مهم این قارچ، توانایی بقای آن روی مواد آلی نپوسیده و بقایای گیاهی است. قارچ می‌تواند به شکل اسپور یا ریسه (میسلیوم) روی این بقایا زنده بماند و تا زمانی که این بقایا در مزرعه حضور دارند، قارچ نیز فعال بوده و می‌تواند اسپور تولید کرده و بیماری را گسترش دهد.

علائم بیماری آلترناریا در گیاهان مختلف

علائم آلترناریا بسته به میزبان می‌تواند متفاوت باشد. به عنوان مثال، در گوجه‌فرنگی، این قارچ می‌تواند به شاخه‌ها حمله کرده و باعث خشکیدگی یک طرفه شاخه شود. همچنین، میوه گوجه‌فرنگی و محل اتصال میوه به ساقه نیز ممکن است مورد حمله قرار گیرند. در استان فارس و بسیاری دیگر از نقاط ایران، آلترناریا می‌تواند باعث بوته‌میری گیاهان جوان گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی شود. این اتفاق معمولاً زمانی رخ می‌دهد که بذر یا غده اولیه (چشم سیب‌زمینی) آلوده باشد.

روش‌های کنترل شیمیایی لکه موجی آلترناریایی

در صورت شدت بیماری و با نظر کارشناس گیاهپزشک، می‌توان از قارچکش‌های زیر برای کنترل لکه موجی آلترناریایی استفاده کرد:

• داکونیل (Daconil): به میزان ۱/۵ تا ۲ لیتر در هکتار.
• سیگنوم (Signum): به میزان ۰/۶ کیلوگرم در هکتار.

به یاد داشته باشید که استفاده از سموم شیمیایی باید آخرین راه‌حل و با رعایت دقیق دستورالعمل‌ها و دوره کارنس باشد.

Alternaria Leaf Spot

پوسیدگی ریشه و طبق پیاز (Fusarium Basal Rot): 

پوسیدگی ریشه و طبق، یکی از مخرب‌ترین بیماری‌های خاکزاد پیاز است که توسط قارچ‌های جنس فوزاریوم ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند در مراحل مختلف رشد گیاه، از ابتدای فصل تا زمان انبارداری، خسارت وارد کند.

عامل بیماری و اهمیت گونه‌های فوزاریوم در ایران

عامل اصلی این بیماری، قارچ Fusarium oxysporum f.sp. cepae است. “f.sp. cepae” نشان‌دهنده فرم تخصصی این قارچ است که به پیاز حمله می‌کند. در ایران، به‌ویژه در منطقه آذربایجان که یکی از قطب‌های تولید پیاز است، این گونه به عنوان مهم‌ترین عامل پوسیدگی فوزاریومی شناخته می‌شود. پس از آن، گونه F. solani نیز از اهمیت برخوردار است. این بیماری پراکندگی جهانی دارد و هر ساله خسارات قابل توجهی به محصول پیاز در سراسر دنیا، از جمله ایران، وارد می‌کند.

نشانه‌های پوسیدگی فوزاریومی در مزرعه و انبار

علائم این بیماری چگونه خود را نشان می‌دهند؟ در اوایل بهار، ممکن است متوجه شوید که نوک برگ‌های پیازهای جوان زرد شده و بوته‌های آلوده، حالتی پژمرده به خود می‌گیرند. این زردی به تدریج به سمت پایین برگ‌ها پیشروی می‌کند. زمانی که غده‌های پیاز به اندازه یک فندق می‌رسند، ممکن است شاهد بوته‌میری به صورت لکه‌ای یا حتی گسترده در مزرعه باشید. اگر ریشه‌های گیاه بیمار را بررسی کنید، خواهید دید که قهوه‌ای یا خشکیده شده و گاهی به رنگ صورتی یا بنفش درآمده‌اند و در نهایت از بین می‌روند.

متاسفانه، این پایان ماجرا نیست. عوامل بیماری‌زای ثانویه نیز ممکن است به پیازهای ضعیف شده حمله کرده و باعث فساد بیشتر آن‌ها شوند. این بیماری حتی در انبار نیز می‌تواند به فعالیت خود ادامه داده و منجر به خسارت شود. جالب است بدانید که گونه F. oxysporum f.sp. cepae می‌تواند باعث مرگ ناگهانی یا Damping-off پیاز در مزارع شود که این امر نیز خسارت عمده‌ای به محصولات وارد می‌کند.

نحوه آلودگی و میزبانان قارچ فوزاریوم

یک سوال مهم: آیا این قارچ برای ورود به گیاه حتماً به زخم نیاز دارد؟ پاسخ این است که خیر، این قارچ می‌تواند مستقیماً به بافت سالم نیز نفوذ کند. اما وجود زخم روی غده یا ریشه، قطعاً به شروع و پیشرفت سریع‌تر بیماری کمک مؤثری می‌کند. میزبان اصلی این بیماری پیاز است، اما نوعی موسیر و به‌ندرت سیر نیز می‌توانند به آن آلوده شوند.

استراتژی‌های مدیریت و کنترل پوسیدگی ریشه و طبق

مقابله با بیماری‌های خاکزاد مانند فوزاریوم، نیازمند صبر و حوصله و اجرای دقیق برنامه‌های مدیریتی است. برای کنترل این بیماری، موارد زیر را مد نظر قرار دهید:

1. جلوگیری از کوددهی زیاد: استفاده بیش از حد از کودهای ازته می‌تواند گیاه را مستعد ابتلا به بیماری کند.
2. کنترل حشرات: برخی حشرات با ایجاد زخم روی ریشه و طوقه، راه را برای ورود قارچ هموار می‌کنند. بنابراین، کنترل آفات خاکزی اهمیت دارد.
3. دقت در هنگام برداشت و انبار کردن: هرگونه آسیب و زخم به غده‌ها در زمان برداشت و حمل و نقل، می‌تواند دروازه ورود قارچ در انبار باشد.
4. شرایط مناسب انبارداری: نگهداری پیازها در دمای حدود صفر درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۶۰ تا ۷۰ درصد می‌تواند از فعالیت و گسترش قارچ در انبار جلوگیری کند.
5. مبارزه بیولوژیکی: استفاده از برخی عوامل بیولوژیک مانند باکتری Burkholderia cepacia (برخی سویه‌های خاص آن که آنتاگونیست هستند) می‌تواند در کنترل فوزاریوم مؤثر باشد. البته این روش نیازمند دانش فنی و شرایط خاص است.
6. استفاده از قارچکش‌ها: در صورت لزوم و با توصیه کارشناس، می‌توان از قارچکش‌هایی مانند کاربندازیم یا ترکیبات حاوی تیوفانات متیل (که گاهی با نام عمومی فوزار شناخته می‌شوند) همراه با آب آبیاری استفاده کرد.

             Fusarium Basal Rot 

لهیدگی باکتریایی پیاز (Onion Bacterial Mushy Rot): 

بیماری‌های باکتریایی نیز سهمی در خسارات وارده به پیاز دارند. لهیدگی باکتریایی، همانطور که از نامش پیداست، باعث نرم و لهیده شدن بافت پیاز شده و اغلب با بوی نامطبوعی همراه است.

عوامل باکتریایی دخیل در لهیدگی پیاز

غده‌های پیاز، به‌ویژه در انبار، ممکن است مورد حمله چندین گونه باکتری قرار گیرند. این پوسیدگی گاهی اوقات در مزرعه نیز اتفاق می‌افتد. یکی از مهم‌ترین باکتری‌های عامل این بیماری، Pectobacterium carotovorum pv. carotovorum است. این باکتری بیشتر در انبار خسارت وارد می‌کند و معمولاً از طریق گردن پیاز، به‌ویژه زمانی که رشد گیاه کامل شده و بافت‌ها شروع به نرم شدن می‌کنند، وارد می‌شود. پس از ورود، یک یا چند فلس از پیاز آلوده می‌شوند.

علاوه بر پکتوباکتریوم، باکتری دیگری به نام Burkholderia cepacia (برخی سویه‌های بیماری‌زای آن) نیز به عنوان یکی از عوامل مهم این بیماری شناخته شده است.

علائم بیماری لهیدگی باکتریایی

در مراحل اولیه آلودگی، بافت‌های مورد حمله حالتی آب‌سوخته به خود گرفته و رنگ آن‌ها به زرد یا قهوه‌ای روشن تغییر می‌کند. به تدریج پوسیدگی پیشرفت کرده و فلس‌ها نرم و لهیده می‌شوند. اگر پیاز آلوده را فشار دهید، یک مایع آبکی با بوی بسیار بد و زننده از ناحیه گردن پیاز به بیرون تراوش می‌کند. نکته بسیار مهم این است که این باکتری‌ها برای ورود به بافت پیاز نیاز به زخم دارند. هرگونه آسیب فیزیکی، محل مناسبی برای نفوذ آن‌هاست.

روش‌های پیشگیری و کنترل لهیدگی باکتریایی

پیشگیری، بهترین راه مقابله با لهیدگی باکتریایی است. آیا می‌توانیم از این فساد بدبو جلوگیری کنیم؟ قطعاً! با رعایت موارد زیر:

1. رسیدگی کامل محصول قبل از برداشت: اطمینان حاصل کنید که اندام‌های هوایی پیاز (برگ‌ها) قبل از برداشت، کاملاً رسیده و تا حدی خشک شده باشند. این امر به بسته شدن بهتر گردن پیاز و کاهش احتمال ورود باکتری کمک می‌کند.
2. جلوگیری از زخمی شدن پیازها: در تمام مراحل برداشت، حمل و نقل و خرمن کردن، نهایت دقت را به کار گیرید تا از ایجاد هرگونه زخم، خراش یا ضربه به پیازها جلوگیری شود.
3. تهویه مناسب انبار: انبار باید دارای تهویه خوب باشد تا از تجمع رطوبت در سطح پیازها جلوگیری شود. رطوبت بالا، محیطی ایده‌آل برای فعالیت باکتری‌ها فراهم می‌کند.
4. تنظیم دما و رطوبت انبار: اگر دمای انبار روی صفر درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی حدود ۷۰ درصد تنظیم گردد، می‌تواند برای جلوگیری از گسترش بیماری بسیار مفید باشد.

 Bacterial Mushy Rot

ریشه صورتی پیاز (Pink Root): 

بیماری ریشه صورتی، همان‌طور که از نامش پیداست، با تغییر رنگ ریشه‌ها به صورتی یا گاهی بنفش شناخته می‌شود. این بیماری می‌تواند منجر به ضعف عمومی گیاه و کاهش عملکرد شود.

تاریخچه و عامل بیماری ریشه صورتی

عامل این بیماری برای اولین بار در ایران در سال ۱۳۷۸ توسط دکتر نصر اصفهانی از اصفهان گزارش گردید. عامل بیماری، قارچی است به نام Phoma terrestris (که نام دیگر آن Pyrenochaeta terrestris است). این قارچ در خاک زندگی می‌کند و از طریق ریشه به گیاه حمله می‌کند.

نشانه‌های بیماری در گیاه پیاز

گیاهان آلوده به بیماری ریشه صورتی، علائم زیر را از خود نشان می‌دهند:

• کم‌رشدی: بوته‌های آلوده نسبت به بوته‌های سالم، رشد کمتری دارند.
• کاهش تعداد برگ و قطر پیاز: بیماری بر رشد عمومی گیاه تأثیر منفی می‌گذارد.
• تشکیل زودتر پیاز: گاهی پیازهای آلوده زودتر از موعد به مرحله تشکیل غده می‌رسند، اما این غده‌ها معمولاً کوچک‌تر هستند.
• زرد شدن برگ‌ها: برگ‌های اولیه (معمولاً برگ‌های بیرونی‌تر) از قسمت رأس شروع به زرد شدن می‌کنند. این زردی به سمت پایین پیشروی کرده و در نهایت ممکن است برگ‌ها به رنگ بنفش درآیند.
• بلوغ زودرس و کنده شدن آسان: پیازهای آلوده زودتر بالغ شده و به راحتی از خاک کنده می‌شوند، که این نشان‌دهنده ضعف سیستم ریشه‌ای است.
• ریشه‌زایی مجدد و آلودگی متعاقب: گیاه آلوده در تلاش برای جبران، ریشه‌های جدیدی تولید می‌کند، اما این ریشه‌های جدید نیز به سرعت توسط قارچ آلوده می‌شوند. در نتیجه، گیاه علائمی شبیه به کمبود مواد غذایی از خود نشان می‌دهد.

و اما علامت کلیدی: ریشه‌های آلوده به رنگ صورتی، قرمز روشن یا گاهی ارغوانی در می‌آیند. این تغییر رنگ، مشخصه اصلی بیماری است.

مشخصات عامل بیماری

قارچ Phoma terrestris دارای میسلیوم (رشته‌های قارچی) شفاف، بندبند و منشعب است. این قارچ همچنین کلامیدوسپورهای (نوعی اسپور مقاوم) بین سلولی بی‌شماری تولید می‌کند که به بقای آن در خاک کمک می‌کنند.

راهکارهای کنترل بیماری ریشه صورتی

کنترل بیماری ریشه صورتی، به دلیل خاکزاد بودن عامل آن، چالش‌برانگیز است. اما با به‌کارگیری روش‌های زیر می‌توان خسارت آن را کاهش داد:

1. ضدعفونی خاک: در صورت امکان و در کشت‌های با ارزش، می‌توان از روش‌های ضدعفونی خاک (مانند آفتاب‌دهی یا استفاده از ترکیبات شیمیایی مجاز با نظر کارشناس) استفاده کرد.
2. تناوب زراعی طولانی‌مدت: رعایت تناوب زراعی با گیاهان غیرمیزبان برای چندین سال (حداقل ۳ تا ۴ سال) می‌تواند به کاهش جمعیت قارچ در خاک کمک کند.
3. استفاده از قارچکش: در برخی موارد، استفاده از قارچکش‌هایی مانند ترکیبات حاوی تیوفانات متیل (فوزار) همراه با آب آبیاری می‌تواند در کنترل بیماری مؤثر باشد. این اقدام نیز باید با مشورت کارشناس گیاهپزشک انجام شود.
4. ارقام مقاوم: تحقیق و استفاده از ارقام پیاز که مقاومت نسبی به بیماری ریشه صورتی دارند، می‌تواند یک راهکار بلندمدت و مؤثر باشد

Pink Root

آنتراکنوز پیاز (Onion Anthracnose): 

آنتراکنوز یکی دیگر از بیماری‌های قارچی است که می‌تواند کیفیت ظاهری و بازارپسندی پیاز را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. این بیماری بیشتر روی پوست خارجی پیاز ایجاد لکه می‌کند.

شناسایی و عامل بیماری آنتراکنوز پیاز

این بیماری برای اولین بار در ایران در سال ۱۳۷۶ بر روی پیاز سفید در منطقه تربت حیدریه توسط محمودی و کریمی شهری مشاهده و گزارش شد. عامل بیماری، قارچی به نام Colletotrichum circinans تشخیص داده شده است.

علائم بیماری آنتراکنوز

علامت مشخصه این بیماری، ظهور لکه‌های سیاه رنگ به شکل دوایر متحدالمرکز بر روی پوست خارجی فلس‌های پیاز است. این لکه‌ها اگرچه معمولاً به عمق پیاز نفوذ نمی‌کنند، اما ظاهر محصول را خراب کرده و از بازارپسندی آن به شدت می‌کاهند. تصور کنید پیازی با این لکه‌ها چقدر برای خریدار непривлекательный خواهد بود!

روش‌های کنترل و پیشگیری از آنتراکنوز

چگونه می‌توان از شر این لکه‌های مزاحم خلاص شد؟ راهکارهای زیر می‌توانند مفید باشند:

1. کشت پیاز رنگی به جای پیاز سفید: جالب است بدانید که پیازهای رنگی (قرمز و زرد) به دلیل دارا بودن ترکیبات فنلی سمی برای قارچ، مانند Catechol و Protocatechuic acid، مقاومت بیشتری نسبت به پیاز سفید در برابر این بیماری از خود نشان می‌دهند. بنابراین، در مناطقی که سابقه این بیماری وجود دارد، کشت ارقام رنگی توصیه می‌شود.
2. تناوب زراعی: مانند بسیاری از بیماری‌های دیگر، تناوب زراعی با گیاهان غیرمیزبان می‌تواند به کاهش اینوکولوم (مایه تلقیح) قارچ در خاک و بقایای گیاهی کمک کند.
3. برداشت سریع محصول قبل از آلودگی شدید: اگر علائم اولیه بیماری مشاهده شد، برداشت به‌موقع محصول قبل از گسترش شدید لکه‌ها می‌تواند به کاهش خسارت کمک کند.
4. رطوبت انبار زیر ۷۰ درصد: حفظ رطوبت انبار در سطح پایین (زیر ۷۰ درصد) می‌تواند از فعالیت و گسترش قارچ روی پیازهای انبار شده جلوگیری کند.

Onion Anthracnose

نماتد ساقه و پیاز (Stem and Bulb Nematode): 

نماتدها کرم‌های لوله‌ای میکروسکوپی هستند که برخی از گونه‌های آن‌ها انگل گیاهان بوده و خسارات قابل توجهی به محصولات کشاورزی وارد می‌کنند. نماتد ساقه و پیاز یکی از مهم‌ترین نماتدهای خسارت‌زا در پیاز است.

عامل بیماری و گستردگی نماتد ساقه و پیاز

عامل این بیماری، نماتدی به نام Ditylenchus dipsaci (Kuehn) Filip است. این نماتد گسترش جهانی دارد و بیشتر در مناطق معتدل آب و هوایی شیوع داشته و خسارت می‌زند. این نماتد یک پلی‌فاژ واقعی است و علاوه بر پیاز، به حدود ۴۰۰ گونه گیاه دیگر نیز حمله می‌کند! اما نگران نباشید، نژاد خاصی از این نماتد به پیاز حمله می‌کند. از دیگر سبزیجاتی که می‌توانند مورد حمله این نماتد (نژادهای مختلف آن) قرار گیرند، می‌توان به سیر، لوبیا، باقلا، کلم، هویج، کرفس، مارچوبه، جعفری، نخود، سیب‌زمینی و کدو اشاره کرد.

مورفولوژی و بیولوژی نماتد Ditylenchus dipsaci

این نماتدها موجودات بسیار کوچکی هستند و طول آن‌ها معمولاً بین ۱ تا ۱/۳ میلی‌متر و قطرشان حدود ۳۰ میکرومتر است (یعنی با چشم غیرمسلح به سختی دیده می‌شوند). چرخه زندگی و نحوه فعالیت این نماتد بسیار جالب است:

• حرکت و نفوذ: هنگامی که قسمت‌های هوایی گیاه میزبان با یک لایه نازک از آب (مانند شبنم یا آب باران) پوشیده می‌شود، نماتدها به سمت بالا حرکت کرده و خود را به سرشاخه‌ها و برگ‌های جدید و جوان می‌رسانند. سپس از طریق روزنه‌های گیاهی، شکاف‌های ایجاد شده یا حتی مستقیماً با سوراخ کردن بافت، به داخل پایه ساقه‌ها یا محور برگ‌ها نفوذ می‌کنند.
• تکمیل چرخه زندگی: پس از ورود به گیاه میزبان، نماتد پوست‌اندازی چهارم خود را انجام داده و به نماتد نر یا ماده بالغ تبدیل می‌شود و شروع به تولید مثل می‌کند.
• بقا و انتشار: وقتی پیازها به شدت آلوده می‌شوند، ممکن است بپوسند. در این حالت، پوره‌های قبل از بلوغ نماتد از پیازهای پوسیده خارج شده و گاهی اوقات در اطراف ساقه زیرزمینی پیازهای خشک شده، به صورت توده‌ای سفیدرنگ، خاکستری و پنبه‌ای شکل، که به آن “پشم نماتد” (nematode wool) گفته می‌شود، اجتماع می‌کنند. این توده‌ها بسیار مقاوم هستند و نماتدها می‌توانند برای سال‌های سال در این حالت زنده بمانند و منتظر شرایط مناسب برای آلودگی مجدد باشند.
• آلودگی گیاهچه‌ها: وقتی نماتدها به بذر در حال جوانه زدن یا گیاهچه جوان حمله می‌کنند، از نزدیکی کلاهک ریشه، هیپوکوتیل (ساقه زیر لپه‌ای) یا حتی از نقاطی که هنوز گیاهچه داخل بذر است، وارد می‌شوند.
• تغذیه و ایجاد گال: نماتدها بیشتر از سلول‌های پارانشیمی پوست گیاه تغذیه می‌کنند. در همین حال، سلول‌های اطراف محل تغذیه نماتد شروع به تقسیم شدن و بزرگ شدن بیش از حد می‌کنند. نتیجه این امر، ایجاد برجستگی‌ها یا گال‌هایی روی بافت گیاه است.
• اثر ترشحات بزاقی: جالب است که این اثرات (بزرگ شدن سلول‌ها، ناپدید شدن کلروپلاست‌ها، افزایش فضاهای بین سلولی) اغلب حتی قبل از تماس مستقیم نماتد با سلول‌ها ایجاد می‌شود. این نشان می‌دهد که ترشحات بزاقی نماتد حاوی موادی است که قبل از پیشروی خود نماتد در بافت منتشر شده و این تغییرات را القا می‌کنند. شکاف برداشتن اپیدرم در اثر این فعالیت‌ها، اغلب راه را برای ورود مهاجمین ثانویه مانند باکتری‌ها و قارچ‌ها باز می‌کند.

علائم و نشانه‌های خسارت نماتد ساقه و پیاز

خسارت این نماتد می‌تواند بسیار شدید باشد. در مزارع آلوده به Ditylenchus dipsaci، علائم زیر را می‌توان مشاهده کرد:

• کندی سبز شدن و کاهش تراکم بوته: ظهور گیاهچه‌های پیاز به کندی انجام گرفته و میزان سبز شدن گیاه به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد. ممکن است بخش‌هایی از مزرعه به صورت لکه‌ای خالی بمانند.
• علائم در گیاهچه‌ها: بیشتر از نصف تعداد گیاهچه‌هایی که سبز می‌شوند، بیمار و زردرنگ هستند. آن‌ها حالتی پیچ خورده و هلالی به خود گرفته و در امتداد کوتیلودون‌ها (برگ‌های اولیه بذر) نواحی برجسته‌ای (گال) دیده می‌شود. کوتیلودون‌ها معمولاً باد کرده به نظر می‌رسند و اپیدرم آن‌ها ممکن است به صورت توری ترک بردارد. متاسفانه، بیشتر این گیاهچه‌های مریض ظرف سه هفته پس از کاشت از بین می‌روند و بقیه نیز بعداً می‌میرند.
• علائم روی گیاهان در حال رشد: وقتی پیاز در خاک آلوده کاشته می‌شود، علائم روی گیاهان در حال رشد تقریباً بعد از سه هفته شروع به ظاهر شدن می‌کنند. این علائم شامل کوتولگی گیاه، ظهور لکه‌های زرد کمرنگ، آماس (تورم) و زخم‌های باز روی برگ‌ها است. روی ساقه، جوانه‌ها یا گیاهان جوان نیز ممکن است برآمدگی‌هایی (گال) به وجود آید.
• تغییر شکل برگ‌ها: برگ‌ها کوتاه، ضخیم و پیچیده می‌شوند. نوک برگ‌ها ممکن است از بین برود. برگ‌های مسن‌تر به دلیل از بین رفتن تیغه میانی سلول‌ها (که باعث استحکام برگ می‌شود) چنان ضعیف می‌شوند که نمی‌توانند خود را قائم نگه دارند و روی زمین می‌افتند یا به اصطلاح “می‌غلتند”.
• نرم شدن ساقه و گردن پیاز: ساقه و گردن پیاز حالت نرم و اسفنجی پیدا می‌کنند.
• ناهنجاری در غده‌ها: پیازهای آلوده ممکن است شکاف بردارند یا اینکه به طور غیرطبیعی جوانه زده و پیازهای دوقلو یا ناقص (دوپیازه) تولید کنند.
• پوسیدگی در انبار: گاهی اوقات پیازهای آلوده در مزرعه از بیرون سالم به نظر می‌رسند، اما پس از انتقال به انبار شروع به پوسیدن می‌کنند.

راهکارهای کنترل نماتد ساقه و پیاز

کنترل نماتد ساقه و پیاز کار آسانی نیست، اما با ترکیبی از روش‌های مدیریتی می‌توان خسارت آن را به حداقل رساند:

1. تناوب زراعی طولانی (۲ تا ۳ سال): این یکی از مؤثرترین روش‌هاست. کشت پیاز به طور متوالی در یک زمین آلوده، جمعیت نماتد را به شدت افزایش می‌دهد. تناوب با گیاهان مقاوم یا غیرمیزبان مانند اسفناج، چغندر، کاهو و گیاهان خانواده غلات (گندم، جو و…) می‌تواند به کاهش جمعیت نماتد در خاک کمک کند.
2. استفاده از پیاز و بذر عاری از نماتد: اطمینان از سلامت بذر و پیازچه‌هایی (سوفله) که برای کاشت استفاده می‌کنید، بسیار مهم است. از منابع معتبر و گواهی شده خرید کنید.
3. ضدعفونی بذر و پیاز آلوده: در صورتی که به آلودگی بذر یا پیازچه‌ها مشکوک هستید، می‌توان آن‌ها را با قرار دادن در آب با دمای ۴۶ درجه سانتی‌گراد به مدت ۱ ساعت ضدعفونی کرد. این کار باید با دقت انجام شود تا به قوه نامیه بذر آسیب نرسد.
4. ضدعفونی خاک در مزارع: در موارد آلودگی شدید و در کشت‌های با ارزش، می‌توان از روش فومیگاسیون خاک با استفاده از ترکیبات نماتدکش مجاز و با نظارت کارشناسان متخصص استفاده کرد. این روش هزینه‌بر است و باید با رعایت کامل نکات ایمنی انجام شود.

Ditylenchus dipsaci

نتیجه‌گیری: مدیریت یکپارچه بیماری‌ها، کلید موفقیت در تولید پیاز

همانطور که در این مقاله ملاحظه کردید، دنیای بیماری‌های پیاز بسیار گسترده و متنوع است. از قارچ‌های خاکزی و هوازاد گرفته تا باکتری‌ها و نماتدهای میکروسکوپی، همگی می‌توانند سلامت و عملکرد محصول پیاز را به خطر بیندازند. نکته کلیدی در مدیریت موفق این بیماری‌ها، تشخیص صحیح و به موقع، و سپس به‌کارگیری یک برنامه مدیریت تلفیقی (IPM) است که شامل روش‌های زراعی، بهداشتی، بیولوژیکی و در نهایت شیمیایی (در صورت لزوم و به عنوان آخرین راه‌حل) باشد.پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. با رعایت اصول بهداشت زراعی، انتخاب ارقام مقاوم، استفاده از بذر سالم، رعایت تناوب زراعی مناسب و مدیریت صحیح آبیاری و کوددهی، می‌توان تا حد زیادی از بروز و گسترش بیماری‌ها جلوگیری کرد.